Arap zamkı, baklagiller (Fabaceae) ailesine mensup şu iki bitkinin salgıladığı özsuyun kurutulmuş hâlidir: - "Senegalia senegal [L.] Britton" (sinonim: Acacia Senegal [L.] Willd.; Acacia verek Guill. et Perr.) - "Vachellia seyal [Delile] P.J.H. Hurter" (sinonim: Acacia seyal [Delile]

Genellikle bütün ve beyaz toz hâlinde bulunur. Yenebilen bu zamk, polisakkaritçe zengin koyulaştırıcı bir ajandır. Gıda, meşrubat, kozmetik ve ilaç sanayilerinde yaygın şekilde kullanılır. En az 4000 ila 5000 yıldır kullanıldığına dair bilgiler mevcuttur. Vatanı Kuzey Afrika, Doğu Afrika, Güney Asya, Orta Doğu bölgeleri olan bitki; Avustralya'nın ortamına ve koşullarına da uyum sağlamıştır.

Bitkinin kök, kabuk, yaprak, tohum gibi muhtelif kısımları, tıbbi amaçlarla kullanılmaktadır. Zamk, ağacın yaralanan dalları ve gövdesinden elle toplanarak elde edilir. "Senegalia senegal" türünden elde edilen zamk, "Vachellia seyal" türünden elde edilen zamktan daha kıymetlidir. Sudan’ın Kordofan bölgesi, en kıymetli arap zamkını üretmekle ünlüdür. "Kordofan Hashab" ürünü, en kaliteli arap zamkıdır.
Arap zamkının en büyük pazarları AB, ABD ve Hindistan’dır. 2014-2016 yıllarında gerçekleşen dünya üretiminin % 47’si Avrupa ülkeleri, % 15’i ABD, % 35’i de diğer ülkeler tarafından ithal edilmiştir. Arap zamkını en çok üreten ülkeler, Sudan, Nijerya ve Çad’dır. Üretimin % 80’i, Sudan’da gerçekleştirilir. 2014 yılında Sudan, 337 milyon dolar karşılığında, 33.000 ton arap zamkı ihraç etmiştir. 2022 yılında Senegal, 3900 ton ihracat karşılığında, 20 milyon dolar; Nijerya ise 3655 ton ihracat karşılığında, 3,3 milyon dolar gelir elde etmiştir. 2022 yılında ABD, Sudan’dan 36,5 milyon dolar karşılığında, 12.040 ton; Çad’dan, 4,3 milyon dolar karşılığında, 3195 ton ithalat yapmıştır.

Arap zamkının kullanımı, Eski Mısır dönemine kadar gider. Eski Mısır'da çeşitli boyaların hazırlanması ve mumyalama işlemlerinde kullanılmıştır. Theophrastus (MÖ 371-207) Historia Plantarum adlı eserinde, "Akantha" (Acacia) bitkisinden bahseder. Dioscorides (MS 40-90) de Materia Medica adlı eserinde, arap zamkı veren ağacı, "Akakia" adıyla tanıtır ve zamkın, kurutucu [astrenjan]-serinletici etkisi olduğunu açıklar.
Onsekizinci yüzyılda arap zamkı, Avrupa’da keten kumaşların tekstil baskılarında kullanılmıştır. Sanayileşme geliştikçe, arap zamkına olan talep artmış; Avrupa ülkeleri arasında, zamkın elde edildiği ağaçların yetiştiği yerlerin kontrolünü sağlamak amacıyla “Zamk Savaşları” başlamıştır.
Arap zamkı, onaltıncı yüzyıldan itibaren, Avrupa’da çıkan muhtelif farmakopelerde yer almaya başlamıştır. 1820’de basılan ABD Farmakopesi (USP)'nin ilk baskısında, "Arap Zamkı Monografı" yer almıştır. Günümüzde de Ulusal Formüler (USP-NF), arap zamkına yer vermektedir. Amerikan İlaç ve Gıda Dairesi (FDA)’ne göre arap zamkı, GRAS (Genel Olarak Güvenli) statüsündedir ve gıda ürünlerinde kullanılabilir. "Arap Zamkı Monografı", dünyanın tüm önemli farmakopelerinde yer alır.

Güney Sudan’da, arap zamkı tozu böbrek rahatsızlıklarında kullanılır. "Vachellia seyal" bitkisinin gövde kabuğunun dekoksiyonu, dizanteri ve ishal hastalıklarında içilir. Benin’de "Senegalia senegal" bitkisi, bulaşıcı hastalıklar için kullanılır. Afrika Herbal Farmakopesi (2010), "Senegalia senegal"in kabuk, yaprak ve zamkının, öksürük, anjin, göz iltihabı, ishal, bel soğukluğu (gonore), dizanteri, idrar yolları iltihaplarına karşı kullanıldığını yazar. Batı Afrika Herbal Farmakopesi (2013)'nde, arap zamkının haricen yanıklarda, mukoz membrane yangılarında ve tahriş olmuş meme uçlarında kullanımı kaydedilir. Zamk dekoksiyonunun da yaralarda, göz iltihabı (konjonktivit) ve cilt yangısı (dermatit) sorunlarında kullanıldığı belirtilir.
Arap zamkı kalsiyum, magnezyum, potasyum tuzlarını içeren arabinogalaktan-protein kompleksidir. Yapısını oluşturan arabik asit, çok dallanmış galaktoz, arabinoz, ramnoz ve glukuronik asit içeren kompleks bir primer polisakkarittir. Ek olarak, serin, hidroksiprolin, lösin ve prolin adlı amino asitleri de içerir.
Arap zamkının 12-24 saat inkübasyonda, Bifidobacterium (probiyotik bir bakteri) sayımını artırdığı gözlenmiştir. Yirmidört saatte, hem Bifidobakter hem de FOS (Frukto-oligosakkarit adlı prebiyotik) sayımlarını artırdığı tespit edilmiştir. EFSA paneli 2017’de, arap zamkının hiçbir toksisitesinin olmadığını ve genotoksisiteye neden olmadığını ilan etmiştir. Bazı hassas bünyelerde nadiren de olsa, hipersensitivite ve polen alerjisi görülebilir.

Arap zamkı, öncelikle gıda, meşrubat, kozmetik, gıda takviyesi, ilaç endüstrilerinde, emülsiyon ve stabilizasyon sağlayıcı özelliklerinden dolayı kullanılır. Yapısında bulunan çözünür lif oranı, birkaç klinik çalışmaya konu olmuş; hazmı kolaylaştırıcı prebiyotik özellikleri ispatlanmıştır. Ayrıca, metabolik, kalp-damar ve yangı yapıcı risk faktörleri üzerindeki etkileri değerlendirilmiştir.
"Senegalia sp.", "Vachellia sp.", "Acacia sp." cinslerinin farklı türleri ile "Albizzia sp." ve "Combretum sp." türlerinden elde edilen zamklar, arap zamkının tağşişinde kullanılır. Bazı farmakopelerde, tağşişi belirleyici yöntemlere yer verilmiştir. Turhan Baytop’un Türkiye’de Bitkiler ile Tedavi adlı kitabında, arap zamkı, “Arabistan zamkı” adıyla yer alır. Baytop, arap zamkının tedavi edici etkisinin zayıf olduğundan bahseder; göğüs yumuşatıcı, koruyucu ve karın ağrılarını dindirici özelliklerini belirtir. Eczacılık, tekstil, boya, matbaacılık alanlarında kullanıldığını ve yapıştırıcı olarak da yararlanıldığını kaydeder. Baytop’un açıkladığı kullanım yöntemine göre; 5-10 gram arap zamkı, 200 ml suda eritilerek hazırlanan emülsiyon dâhilen kullanılır.


K. Hüsnü Can Başer
Prof. Dr; Yakın Doğu Üniversitesi, Eczacılık Fakültesi


Fotoğraflar: Wikimedia

NOT: Bu yazının hazırlanmasında, Marisa Williams’ın "Acacia Gum", HerbalGram (140) 6-14 (2024) makalesinden de yararlanılmıştır.
Bu yazıda belirtilen ifadeler, sadece bilgilendirme amaçlıdır; tavsiye niteliği taşımaz. Hastalıkta tedavinin, mutlaka doktor kontrolünde yapılması gerektiği unutulmamalıdır!..