Çoban değneği bitkisi, ilk olarak 1883 yılında, Dr. Eduard August von Regel tarafından, "Polygonum baldschuanicum Regel" adıyla tanımlanmıştır. Sonraki yıllarda, botanikte gerçekleştirilen filogenetik çalışmalar sonucu; bitkinin "Fallopia" cinsine uygunluğuna karar verilmiş ve adı "Fallopia baldschuanica [Regel] Holub" olarak güncellenmiştir. Türkçede ayrıca, "Bukhara düğümotu", "Rus asması", "Tacikistan asması" gibi adlarla da bilinir.

Çoban değneği, sarılıcı-tırmanıcı yapıda, yapraklarını döken, hızlı büyüyen ve yayılmacı özelliğiyle dikkat çeken bitkidir. Türün doğal yaşam alanı, Afganistan'ın doğu kesiminden, Orta Asya'ya ve Pakistan'ın batı bölgelerine kadar yayılan ılıman ekosistemleri kapsar. Türkiye'de, Van çevresinde yetişen bitki; genellikle doğal ortamda kendi kendine çoğalamamakta ve insan eliyle yetiştirilmektedir.
Peyzaj tasarımında, yüksek büyüme- yayılma hızı ve tırmanıcı-örtücü özelliğiyle çok kullanışlı bir türdür. Ancak, bu özelliğiyle bulunduğu alanda istilacı potansiyeli taşıdığından, çevresel yönetim açısından dikkatli ele alınması gerekir.

Botanik Özellikleri
Çoban değneği bitkisinin, 15 metreye kadar boylanabilen gövdesi; ince, tüysüz, kırmızımsı yeşil renklidir. Gövdenin dip kısmı, kıvrımlı ve odunsu yapıdadır. Bu özelliğiyle diğer tüm tırmanıcı türlerden ayrılan bitki, rizomlarıyla hızlı şekilde toprağa yayılır.
Yaprakları, dönüşümlü, oval biçimde, dişsiz, tüysüz, basit yapıda; 3,6-1,6 cm uzunluğunda, 2,4- 1,1 cm genişliğindedir. Tabanda kalp veya mızrak biçiminde olan yapraklar, tepede sivri veya yuvarlak şekildedir. Yapraklar, ilkbaharda açtığında kırmızı renkli; olgunlaştığında ise parlak yeşil renklidir. Bükülmüş yaprak saplarının uzunluğu, 1,09-3,11 cm'dir.
Çiçekleri, sarkık veya salkım halinde, yoğun örtü oluşturur. Her biri kısa saplı, 0,5 cm çapında, 15- 20 cm uzunluğunda olan çiçekler; ince, soluk pembe veya beyaza yakın renkli ve hafif hoş kokuludur. Bitki, yaz aylarından sonbahar mevsiminin sonuna kadar çiçekte kalır. Çiçekleri zengin nektar kaynağı olduğundan, bal arıları ve diğer böcekler için oldukça çekici özelliktedir.

Çiçekleri, sarkık veya salkım halinde, yoğun örtü oluşturur. Her biri kısa saplı, 0,5 cm çapında, 15- 20 cm uzunluğunda olan çiçekler; ince, soluk pembe veya beyaza yakın renkli ve hafif hoş kokuludur. Bitki, yaz aylarından sonbahar mevsiminin sonuna kadar çiçekte kalır. Çiçekleri zengin nektar kaynağı olduğundan, bal arıları ve diğer böcekler için oldukça çekici özelliktedir.
Meyveleri, yaz mevsiminin sonlarına doğru oluşur. Üçgene benzer şekilde olan meyveler, 2-4 mm boyutlu, pembemsi renkli ve tüysüz yapıdadır.

Yetiştiriciliği
Çoban değneği bitkisi, hemen hemen her iklimde yetişebilir; -30° C düzeyindeki düşük sıcaklıklarda da canlı kalabilir. Belirli ölçüde kuraklığa dayanıklıdır. Tam güneşli veya kısmen gölge ortamlarda ve düzenli nemliliğin olduğu koşullarda, sağlıklı şekilde büyüyüp gelişebilir.
Toprak tercihi sınırlı değildir; çok çeşitli toprak koşullarına uyum gösterebilir. Özellikle zayıf ve orta derecede verimli, geçirgenliği sağlanmış, kumlu-tınlı topraklar, bitkinin sağlıklı gelişimi için uygundur. Toprak çok verimli ise, daha fazla yapraklanma olacağından, çiçeklerinin verimliliği düşer. Zayıf ve verimsiz topraklarda, istilacı şekilde yayılma olasılığı daha azdır.
Yeni dikilen köklerin toprağa yerleşmesi için, ilk yıl boyunca düzenli sulamaya ihtiyaç duyar. Bu dönemde toprağın sürekli nemli tutulması önemlidir. Yerleşmiş olgun bitkiler ise orta düzeyde su ihtiyacına sahiptir ve kuraklığa dayanıklıdır. Ancak, uzun süreli kuraklık dönemlerinde olumsuz etkilenebilir. Sulama sırasında, suyun kök bölgesinde birikmemesi sağlanmalıdır; Aksi takdirde, su birikmesi köklerin çürümesine sebep olabilir.

Budanması
Bakım gereksinimi düşük olmakla birlikte, hızlı büyüyen ve istilacı yayılma potansiyeline sahip tırmanıcı bitki olduğundan, düzenli budama işlemi önemlidir. Düzenli budama, bitkinin hem sağlıklı gelişmesini, hem de istilacı olma hâlinin kontrol altında tutulmasını sağlar. Bitki, her yıl kış sonundan ilkbahara kadar budanabilir. Budama işlemi için en uygun zaman, bitkinin kış mevsimindeki dinlenme sürecinden çıktığı, erken ilkbahar dönemidir. Bu dönemde yapılan budama işleminde bitkinin, dallarının bulunduğu alana uygun olacak şekilde, üçte birine kadar kısaltılması önerilir. Budama işlemi sonucunda bitki, yeniden güçlü şekilde büyümeye devam eder. Sert budamalar sonrasında bile, kolayca toparlanıp gelişimini sürdürebilir. Bitkinin gelişim sınırları içinde kalmasını sağlamak için, gerektiğinde yaz aylarında da hızlı büyüyen dalları budanabilir. Bu uygulama, bitkinin çevredeki diğer türlere zarar vermesini önlemek için de gerekli olabilir.
Doğru budama, bitkinin hem daha düzenli form edinmesini hem de daha yoğun çiçeklenmesini teşvik eder. Böylece, bulunduğu alanın estetik görünüme katkı sağlamış olur.


Üretimi ve Dikimi Bitki kendi doğal ortamında, tohumlarıyla ve gövde çelikleriyle çoğalırken; ülkemizde kendi kendine çoğalamamaktadır. Genellikle sınırlı miktarda tohum oluşturduğundan, tohumla üretimi çok tercih edilen yöntem değildir.
Tohumlar, hafifçe nemli toprak karışımına ekilir. Çimlenme sürecinde, düzenli sulama ve orta düzeyde sıcaklık gerekir. Gerek tohumla üretimde, gerekse çelikle üretimde, ortamın tam güneşli veya yarı gölge olmasına dikkat edilmelidir. Üretim sürecinde elverişli büyüme sıcaklığı, 15-25° C olabilir.
Bitkinin hızlı büyüme ve yayılma özelliği göz önüne alınarak, dikim sırasında her bir bitki arasında, 1,5-2 m mesafe bırakılmalıdır. Bu mesafe, bitkilerin birbirine dolaşmadan sağlıklı şekilde büyümesini sağlar. Yeni dikilen bitkiler, düzenli sulanmalıdır; daha sonrasında kuraklığa dayanıklı hale gelir. Bitki, hızlı büyüme sürecinde, tutunacağı-sarılacağı bir desteğe ihtiyaç duyar.


Peyzajda Kullanımı
Çoban değneği, hızlı büyüme ve yapıları hızlı örtme özelliğinin yanısıra uzun çiçeklenme dönemi ve meyvelerinin çekici görünümüyle de önemli bir peyzaj bitkisidir. Bitkinin bu özellikleri, peyzaj projelerinde çok yönlü kullanabilme olanağı sağlamaktadır.
S Bulunduğu alanı hızlı şekilde kapatabildiğinden; çardaklar, çitler, pergolalar veya ortamda istenmeyen yapılar için ideal örtü oluşturur. Kaya yığınları, eski ağaç kütükleri gibi oluşumlarda ya da kıyı bölgelerinde erozyonu önlemek amacıyla zemin örtüsü olarak kullanılabilir.
Şehir ortamında, özellikle bazı sınırlı alanlarda, hızlı yeşillendirilmesi istenen duvarlarda tercih edilir. Genellikle eski-hasarlı yapıları, genel görünümü bozan yüzeyleri, bozuk alanları örtmek için de yararlanılabilir. Bitkinin, mekânı estetik açıdan dönüştürmek ve yapıları daha çekici hale getirmek amacıyla kullanılmasına yönelik uygulama, önemli bir seçenek oluşturur.


Bitkinin yoğun yapısı, başta küçük kuşlar olmak üzere, bazı küçük hayvanlar için de ideal barınma ve yuvalama alanı sunar.
Bitki büyürken, hızlı gelişimini destekleyecek güçlü ve dayanıklı yapıya ihtiyaç duyar. Bu anlamda pergola, kafes gibi yapılar, bitkinin tutunması ve yukarı yönlü büyümesi için ideal elemandır. Ancak destek yapısının, yeteri kadar büyük ve bitkinin ağırlığını taşıyacak kadar güçlü olmasına dikkat edilmelidir.
Bitkinin kontrolsüz büyümesi, çevredeki manzarayı kapatarak görsel uyumu bozabilir. Bazı ortamlarda bitki, çatlaklar ve boşluklardan geçerek yapılara zarar verebilir ve tehlike yaratabilir. Odunsu kökleri ve yaygın sistem oluşturan yapısıyla bir kez yerleştikten sonra da tamamen çıkarılması çok zor olabilir. Bu nedenlerle, riskli bölgelerde dikimden kaçınılmalı; bitki, kolayca yayılamayacağı izole alanlarda yetiştirilmelidir.


Şevket Alp
Prof. Dr; Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi
Eczacılık Fakültesi


Fotoğraflar: Şevket Alp

Kaynaklar
Chesshire, C. Climbing Plants (AHS Practical Guides), DK Publishing, 2001. Krussmann, G. Manual of Cultivated Broad-Leaved Trees and Shrubs, vol. 3: PRU-Z, Timber Press, Portland, 1976