NGBB'NİN HUŞGİLLER (Betulaceae) AİLESİ

İlkbaharda Erkek Çiçekleri Açan Türler

Huşağacı
(Betula pendula Roth) Yaklaşık 30 metreye kadar boylanabilen, sarkık dallı ağaçtır.
Finlandiya, İsveç, Norveç ile Orta Avrupa'da ve Asya'da, doğal olarak yetişir. Ülkemizde, özellikle Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu’da doğaldır. Gövdesi ve yapraklarının güzelliği nedeniyle, park ve bahçelerde tercih edilir.
Gövde kabuğu, çatlaksızdır ve enine kâğıt gibi ince levhalar hâlinde soyulur. Beyaz renkli olan kabuğun rengi, ileri yaşlarda çatlamaya ve dip kısmından koyulaşmaya başlar. Taze dalları, aşağı doğru sarkık, çok ince ve kızıl kahverengidir.
Yaprakları, yumurta biçiminde, 3-7 cm boyunda, 1,5-3,5 cm genişliğindedir. Yaprağın kenarları sivri dişli, uç kısmı sivri ve damla uçlu, dip kısmı yuvarlak ya da kama biçimindedir. Üst yüzü parlak yeşil renkli, alt yüzü açık yeşil renkli olan yapraklar, sonbaharda sararır. Yaprak sapı, 1-3 cm uzunluktadır.
Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde bulunur.

Erkek çiçekler, sarkık kurullar oluşturur. Sonbaharda oluşmaya başlar ve ilkbaharda olgunlaşırlar. Olgunlaştığında, yaklaşık 5-6 cm boyundadır.
Dişi çiçekler, ince sarkık kurullar oluşturur ve yeşil renklidir. Kışı tomurcuk hâlinde geçirir ve yapraklarla birlikte ortaya çıkarlar.
Meyveleri, yaklaşık 3-4 cm uzunluğunda ve sarkık duruşludur. Meyve kurulları, önceleri yeşil renklidir, olgunlaşınca kahverengiye döner. Meyveler olgunlaştığında, kurulları dağılır ve kanatlı tohumları ortaya çıkar.

İstiriç
(Carpinus orientalis Mill.) Yaklaşık 6 metreye kadar boylanabilen, geniş tepeli, küçük ağaç ya da çalı formundadır. Yavaş büyür ve odunu çok dayanaklıdır.
İtalya, Sicilya, Dalmaçya, Balkanlar, Türkiye, İran ve Kafkasya’da doğal olarak yetişir. Ülkemizin özellikle sahil kesimlerinde, Kırklareli, Balıkesir, İstanbul, Sakarya, Kastamonu, Çorum, Tokat, İçel, Kahramanmaraş, Trabzon, Artvin illerinde doğaldır.
Gövdesi, kalınlaşmaz. Gövde kabuğu, gri renklidir. Tomurcukları, sürgüne paraleldir.

Yaprakları, yumurta biçiminde, 3-6 cm boyunda ve 1,5-3 cm genişliğindedir. Yaprağın kenarları çift sıra dişli, uç kısmı sivri, dip kısmı yuvarlak ya da yürek biçiminde, damarları çok belirgindir. Üst yüzü parlak koyu yeşil renkli ve çıplak, alt yüzü özellikle damarlar boyunca ve sap ile sapa yakın yerlerde yumuşak tüylüdür.
Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde bulunur.
Erkek çiçekler, ince sarkık kurullar hâlinde bulunur. Yaklaşık 4 cm uzunluğunda, önceleri yeşil renkli, olgunlaştığında kahverengidir.
Dişi çiçekler, kurullar hâlinde, erkek çiçeklerden daha ince-kısa ve açık yeşil renklidir. Yeni sürgünlere uç durumunda bulunurlar.
Dişi çiçek kurulları, tozlaşmadan sonra, 3-5 cm boyunda meyve kurullarına dönüşür. Her bir kurul, 4-10 meyve barındırır. Meyve örtüsü, oval biçimde yaprak görünümündedir ve kenarları, düzensiz dişlidir.

Fındık
(Corylus avellana L.) Yaklaşık 7 metreye kadar boylanabilen, yaygın tepeli çalı ya da 20 metreye kadar boylanabilen ağaçtır.
Avrupa, Kuzey Afrika, Kafkasya ve Batı Asya’da doğal olarak yetişir. Türkiye’de, Karadeniz dağları boyunca, deniz seviyesine yakın yerlerden 1800 metre yükseltiye kadar olan yerlerde doğaldır. Gerek taze hâlde gerekse kuruyemiş olarak severek tüketilen lezzetli meyveleri sebebiyle yaygın olarak kültüre alınmıştır.

Genellikle birden fazla gövdesi vardır. Gövde ve bir yaşından büyük dalları, gri kahverengidir.
Yaprakları, yuvarlak, 5-12 cm boyunda, 5-11 cm genişliğindedir. Yaprak, sivri damla uçlu, kenarları çift dişlidir. Üst yüzü koyu renkli ve tüysüz, alt yüzü yeşil renkli ve damarlar boyunca tüylüdür. Yaprak sapı, 6-15 mm uzunluktadır.

Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde bulunur.
Erkek çiçekler, sarkık kurullar hâlinde, tekli ya da birkaçı bir arada bulunur. Kurullar, 3-8 cm boyunda, sarı-açık kahverengidir. bir yıl öncesinin sonbaharında belirirler. Kışı tomurcuk hâlinde geçiren erkek çiçekler, mart ayının sonuna doğru olgunlaşır.

Dişi çiçekler, koza biçiminde, 5-8 mm uzunluğunda ve kızıl kahverengi pulludur. Çiçekler, mart-nisan aylarında olgunlaşır.
Meyveleri, küresel ya da oval biçimde, yaklaşık 1-2 cm uzunluğunda, önceleri açık yeşil renkli, olgunlaştığında koyu sarı ya da kızıl kahverengidir. Meyve sert kabukludur ve yeşil örtü ile sarılmıştır, örtü bazen meyvenin tamamını içine alır. Kabuk içinde bulunan meyve, yağlı ve besin değeri yüksek olması sebebiyle, çok sevilerek yaygın biçimde tüketilir. Dünyada fındık üretiminin büyük bölümü, Türkiye’de gerçekleşir.

Deniz Asal
NGBB Flora Bölümü Destek Sorumlusu

Fotoğraflar: Deniz Asal

Kaynaklar
Akkemik, Ünal (ed.) Türkiye’nin Bütün Ağaçları ve Çalıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020. Mamıkoğlu, N. Güvenç Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları, NTV Yayınları, İstanbul, 2007.