“Bilinen tüm siklamenlerin en cücesi ve belki de en güzeli; beyaz işaretli küçük böbrek şeklindeki yaprakları ve tabanında siyahımsı işaretler bulunan çok güzel mor-kırmızı çiçekleri vardır. Tüm siklamenlerin en minnettarı, en zengini! Küçük Asya'nın en yüksek dağlarındaki sonsuz karlara yakın bir yerde yetişir ve bu nedenle muhtemelen tamamen dayanıklıdır.” (*)

Alman bitkibilimci Carl Ludwig Sprenger (1846-1917), domuzelması bitkisini, 1892 yılında bu sözlerle tanımlamış. Bitki, 1977 yılında Alman bitkibilimci Otto Schwarz tarafından, "Cyclamen trochopteranthum" olarak yeniden adlandırılmış; ancak bu adlandırma yerine, ilk bilimsel adının kullanılması tercih edilmiştir.

Türkiye'nin endemik türlerinden olan domuzelması, büyük olasılıkla endemik domuzturpu (Cyclamen mirabile Hildebr.) gibi, Anadolu’dan yumru olarak sökülüp Avrupa’daki botanik bahçelerinde yetiştirilen bireylerinden tanımlanmış olmalı.

Bitkinin yumruları, çapı 5 cm'ye kadar ulaşan basık küre biçiminde ve kahverengidir. Kökler, yumrunun alt orta kısmından çıkar.

Yaprakları, kalp biçiminde ve 1-9 cm boyundadır. Boyutları yumrunun büyüklüğü ile doğru orantılı olan yaprakların kenarları, düz veya az dişlidir. Yaprak merkezinde, ağacı andıran koyu yeşil renkli alan ve bunu çevreleyen gümüşi renkli kısım ile kenarlarda daha açık yeşil renkli lekeler bulunur. Alt yüzü, morumsu renklidir. Yapraklanma dönemi, sonbaharda başlar ve yaz başına kadar sürer.

Çiçekleri, beyazdan pembeye ya da morumsu kırmızıya kadar değişen çeşitli renklerde açar. Gemi pervanesini andıran ve kenarları tırtıklı olan taç yaprakları, en göze çarpan özelliğidir. Taç yaprağın tabanında, siyahımsı kırmızı bir leke bulunur. Çiçeklenme dönemi, bitkinin bulunduğu yükseltiye bağlı olarak, ocak ayından nisan ayına kadar sürer.

Bitkinin yaşam alanı, Akdeniz ikliminin hâkim olduğu kıyı kesimlerden, sert kışların yaşandığı iç kesimlere doğru yaklaşır. Adına uygun olarak, alpinum dağlık alanlarda yaşar. Soğuğa oldukça dayanıklıdır; eriyen karlar arasından gülümsemeyi seven bir türdür.

Ülkemizin güneybatısına özgü olan bitkinin yayılımı, batıda Datça yarımadasından başlar ve Muğla, Denizli, Burdur, Isparta, Antalya çevresinden, Dedegöl dağlarına kadar uzanan bölgeyi kapsar. Denizli, türün en yaygın görüldüğü illerdendir. Şehir merkezinin güneyindeki Babadağ silsilesinden itibaren, ilin güney yarısındaki bütün ilçeleri kapsayan çevrede gözlemlenmiştir.

Acıpayam Eşeler dağında, 900 metre rakımdaki kermes meşesi (Quercus coccifera L.) çalılıklarından başlayıp, yaklaşık 2000 metre yükseltide kar sınırı civarındaki ulu karaçam (Pinus nigra J.F.Arnold) bireylerinin yaşadığı alana kadar çıkabilir.

Denizli'de, şehir merkezinde yer alan bazı eski mezarlıklarda korunmuş olan bitki; Merkez-Göveçlik mahallesinde “Öküz menekşesi” adıyla, Bozkurt-İncelertekkesi mahallesinde de “Doksan" adıyla bilinmektedir.

Domuzelması bitkisinin doğadaki en büyük düşmanı domuzlardır. Son zamanlarda giderek yaygınlaşan orman yangınları, çevredeki tüm endemik türlerin yanısıra, domuzelması bireylerinin de varlığını tehdit eden önemli bir unsurdur.

Günümüzde pek çok yersomunu (Cyclamen sp.) türü için olduğu gibi, domuzelması bitkisinin de doğadan sökümü ve ihracatı yasaktır. Anadolu’nun güneybatısındaki dağlarda, her kış ortasında doğayı şenlendiren domuzelmaları, insan elinin değmediği koşullarda özgürce varlığını sürdürmeye devam edecektir.


Ömer Eser
Fen Bilimleri Öğretmeni
Denizli Abalıoğlu Yem Sanayi Ortaokulu

Fotoğraflar: Selin Eser

(*)"Das zwergigste und vielleicht schönste aller bekannten Alpenveilchen mit kleinen nierenförmigen weiss gezeichtenen Blattern und sehr schönen purpurroten an der Basis schwarzlich gezeichtenen Blumen von grösster Shöneit. Das dankbarste, reichblühendste aller Cyclamen! Es wachst nahe am ewigen Schnee in den höchsten Bergen Kleinasiens und ist demnach wahrscheinlich völlig winterhart."

Kaynaklar

Sprenger, C. L. "Neue und empfehlenswerte Pflanzen etc.; Neue Zweibelgewächse von Dammann & Co. in San Giovanni a Teduccio", Gartenflora 41(1892): 526.

Şahin, O. Bürün, B. "Cyclamen alpinum (hort. Dammann ex Sprenger, 1892)’un Morfolojisi, Ekolojisi ve Sitolojisi", Süleyman Demirel Üniversitesi Fen Dergisi (e-dergi), 5-1 (2010): 5-15.