Yeşil yaprakları, farklı renklerde ve tonlarda açan çiçekleri ile romantik duyguları çağrıştıran güller, görsel olarak çeşitlilik içeren dinamik bahçelerde her zaman özel konum edinmiştir. Çok yönlü bitkiler arasında yer alan ve zengin tür çeşitliliği gösteren gül bitkisi; çiçeklerinin boyutları, formu, rengi, kokusu gibi özelliklerinin yanısıra, büyüme davranışlarına göre de sınıflandırılmıştır.

Gül, gerçek anlamda "sarılıcı bitki" değildir. "Peyzaj gülü" olarak da bilinen "Sarmaşık güller", zarif duruşu, hoş kokusu ve canlı renklerinin yanısıra; bir metreden daha yükseğe boylanma ve dışa doğru yayılma özelliğiyle de diğer gül türlerinden ayrılır. Az bakım gerektiren, genel olarak hem hastalıklara hem de zararlılara karşı oldukça dayanıklı olan bu gül grubu, gerek bahçıvanların gerekse acemi gül meraklılarının yetiştiriciliği için ideal bitkilerdir. Sarılıcı güllerin uzun sürgünleri, kafes, çardak, duvar, çit gibi elemanlara sardırılarak, alanı dolduran mükemmel form ve tasarımlar oluşturulabilir.

Sarmaşık güller, duvar, çit, pergola, sütun, kemer gibi dikey yapıları örtmek için yararlanılan kullanışlı bitkilerdir. Dikildikleri yerde, yapı ve elemanları kaplarken, yapının kütlesel görünümünü yumuşatmak, renk ve hareketlilik katmak gibi işlevler üstlenirler. Özellikle vejetasyon mevsimi boyunca parlak renklerde çiçek açan türler, sardıkları alanın-yüzeyin yer aldığı mekâna yükseklik boyutu katarak ilgi odağı oluşturur.

Uygulamada, sarmaşık gülleri ile sardırılacağı yapı arasında hava boşluğu bırakılmasına özen gösterilmeli; bitki, duvardan veya çitten en az 10 cm uzağa dikilmelidir. Bu uygulama, özellikle duvarların yansıttığı soğuk ya da sıcaklığın bitkiye zarar vermemesi için önemlidir. Bitkileri, duvardan yeterli uzaklıkta tutulan gergi telleri üzerine sardırmak iyi bir yöntemdir. Gerekli hava sirkülâsyonunun sağlanması, aynı zamanda hastalıkların önlenmesine de yardımcı olur.

Sarmaşık güller, tırmanıcı güller ve sarılıcı güller olmak üzere iki gruba ayrılır. Bu iki grubu oluşturan türler arasında yapısal özellikleri, büyüme alışkanlıkları, yayılma yöntemlerine göre ayırt edilen bazı önemli farklar bulunmaktadır.

Tırmanıcı Güller

Dik ve tırmanıcı büyüme özelliğine sahip olan, yaklaşık 3-5 m boylanan, küçük ve orta ölçekli bitkilerdir. Genelde heykelsi yapıda ve gövdeleri daha sert olduğundan, dikey yüzeylerde daha kolay tutunabilirler. Bu bitkilerin gövdesi ve sert ana dalları, kahverengi kabuk oluşturur; ikincil olarak daha genç yeşil dalları bulunur. Yapısal özellikleriyle duvar, çit, kafes, pergola ve benzeri unsurlara tırmanma alışkanlığı edinme konusunda yönlendirilebilirler.

Genellikle yediveren türlerde olduğu gibi, büyüme dönemi boyunca sürekli çiçek açarlar ve böylece yılın uzun bölümünde çiçekte kalırlar. Bazı çeşitleri, çiçeklerinin hoş kokulu olma özelliğiyle tanınır.

Tırmanıcı güller, genetik olarak tanımlı değildir; dolayısıyla genetik yapılarının karmaşıklığı, tanımlayıcı karakter özelliklerinin belirlenmesini zorlaştırır. Modern güller arasında yer alan “Floribunda”, “Grandiflora” "Bourbon", “Hybrid Tea” grubuna ait gül çeşitleri, boyuna büyüme özelliğine sahiptir ve bunlar genel olarak tırmanıcı güller şeklinde tanımlanır. Türler arasında, ortak özellik olarak arka arkaya çiçeklenme eğilimi vardır; ama bu bile kesin kural değil, sadece kullanımın veya büyüme alışkanlığının tanımıdır. Sonuç olarak tırmanıcı güller, genel büyüme alışkanlığı ile çiçeklerinin biçimi ve rengi bakımından çok fazla çeşitlenme eğilimi gösterir.

Sarılıcı Güller

Sarılıcı güller dipten, çok sayıda, ince yapılı, hızlı büyüyen sürgünler verir. Bu sürgünler, daha esnek ve yayılıcı büyüme alışkanlığına sahiptir. Bitkinin uzun ve kavisli sürgünleri, 10 m'ye kadar büyüyerek çitler, pergolalar gibi kemerli yapıları hızlı şekilde örter. Kümeler halinde bol miktarda açan çiçekleri, küçük boyutlu ve gösterişlidir. Genellikle yılda bir kez, ilkbaharda veya yaz başında çiçek açarlar.

Yabani gül türleri arasında "Rosa banksiae W. T. Aiton 'lutea'", "Rosa laevigata Michx.", "Rosa multiflora Thunb." çeşitleri ile ülkemizde endemik "Rosa laxa Retz var. harputense T.Baytop", sarılıcı güller olarak tanımlanır.

Bu güllerin ayırt edici özelliklerinin belirlenmesinde kullanılan kriterler, genel yaklaşımla uygulanır; yine de her kategoride istisna çeşitler olabilir. Bazı güller, hem tırmanıcı hem sarılıcı özelliklere sahiptir. Seçim yaparken, bitkinin dikilecek alana uygunluğu, arzu edilen büyüme alışkanlığı, çiçeklenme özellikleri gibi etkenlerin birarada değerlendirilmesi yararlı olur.

Tırmanıcı ve sarılıcı güller arasında tercih yaparken; güllerin dikileceği alanın konumu, mekânın tasarımı ve bakım özellikleri gibi çeşitli unsurların göz önünde bulundurulması gerekir.

Sarmaşık Güllerin Peyzajda Kullanımı

Tırmanıcı Güller

Dikey unsurun etkili olması istenen, yapılandırılmış peyzajlar için ideal bitkilerdir. Bahçe tasarımlarında, düzgün ve düzenli görünüm oluşturma amacına yönelik uygulamalarda yararlanılabilir.

Çiçekleri, sahip olduğu geniş renk yelpazesiyle çeşitlilik yansıtır; biçimleri ve kokuları bakımından da farklılaşma gösterirler.

Tırmanıcı güller farklı yetiştirme koşullarına göre seçim yapılmasına olanak tanıyan, geniş çeşitliliğe sahiptir. Farklı iklim ve toprak koşullarında yetiştirmeye uygun çeşitleri vardır.

Peyzajda çok yönlü kullanıma uygun olan türler, farklı peyzaj stillerine dâhil edilebilir. Bulundukları mekâna, sıcaklık ve zarafet katarlar. Küçük boyutlu alanlar da dâhil, her mekâna dikilecek bir tırmanıcı gül türü vardır.

Sarılıcı Güller

Yazlık veya kır evi tarzı bahçelerin tasarımlarında yaygın olarak kullanılır. Kendi hâlinde büyüyen-yayılan sürgünlerinin oluşturduğu yapılandırılmamış formları, daha rahat ve doğal peyzaj tasarımına katkıda bulunabilir. Ayrıca esnek, kavisli sürgünleriyle karmaşık görünümler de oluşturabilirler. Dikildiği yerde, insana bağımlı olmayan görünüm sağlayarak, ortamı geniş manzaralar teşkiline olanaklı hale getirirler.

Sarılıcı güller, dekoratif çekiciliğiyle bilinir. Çiçeklerinin sınırlı renk yelpazesinde, beyaz-pembe-sarı rengin açık tonları bulunur. Dikkat çekici özellikteki hoş kokulu çiçekleriyle bulunduğu ortama farklı boyut katarlar.

Diğer gül çeşitlerine göre daha sağlam yapıya sahip olan sarılıcı güller, rüzgâr alan bölgelerde yetişebilecek kadar dayanıklıdır. Yetişme koşullarına ilişkin beklentileri daha azdır. Genellikle farklı iklim ve toprak koşullarında gelişebilirler. Verimli ve geçirgenliği iyi topraklar tercih sebebidir. Çoğu tür ve çeşitleri, güneşli koşullarda daha bol çiçek açmasına rağmen, kısmen gölge ortamlara da uyum sağlayabilir.

Sarmaşık Güllerin Budanması

Tırmanıcı Güller

Bu gruptaki güller farklı boyutlardadır ve genellikle yükseklikleri daha kolay idare edilebilir. Bitkinin dikey büyümesini sağlamak, formunu korumak ve çiçeklenmesini teşvik etmek amacıyla sert budama uygulanır.

Genelde budama işlemi, önce kuru ve zayıf dalların alınması, daha sonra bitkiye form verilmesi şeklinde gerçekleştirilir. Alttaki kısa sürgünler mümkün olduğunca yatay şekilde dışa doğru, üstteki uzun sürgünler ise önce yukarı sonra yana doğru yönlendirilmelidir. Budama için en uygun zaman, bitkinin uyku sürecinde olduğu sonbahar sonu ile ilkbahar başı arasına denk gelen dönemdir.

Sarılıcı Güller

Sarılıcı güllerin sürgünleri daha kuvvetli büyür. Dikimden sonraki ilk iki-üç yıl, form kazandırmak amacıyla az budama yapılır. Alttan gelen güçlü sürgünler, hem birbirine gölge yapmaması hem de yanlarda da çiçeklenme sağlanması için, yukarı ve yana doğru yönlendirilir. Sürgünler, 1,5-2 m yukarıdan kesilerek bitki, hem yeni sürgünler vermeye hem de daha fazla çiçek açmaya teşvik edilir. Dallar arasında sıkışıklığı önlemek ve hava dolaşımını sağlamak için, alttaki zayıf sürgünler kesilir.

Sonraki yıllarda olgun gövdeler üzerinde gelişen ve bulunduğu yılın taze sürgünleri üzerinde çiçek açan sürgünler, hafif budamaya ihtiyaç duyar. Derin budama ise sonraki yılın çiçeklenmesini önemli ölçüde etkiler. Uygulamada, genellikle yeni büyümeyi teşvik etmek amacıyla, eski odunlaşmış sürgünler kademeli olarak alınır; böylece gelişen yeni dallar ile gençleştirme sağlanır.

Budama işleminin, bitkinin çiçeklenme dönemi sonrasında yapılması uygundur. Böylece, çok sayıda sağlıklı ve genç sürgünün büyümesi teşvik edilmiş olur. Her yıl, en yaşlı gövdelerin sürgünlerinin uçları, tabana kadar yaklaşık üçte biri oranında kesilerek budanır. Eski sürgünlerin alınması, yeni sürgünlerin büyümesini teşvik eder ve bitkinin, daha dengeli-sağlıklı gelişmesine sebep olur.

Şevket Alp
Prof. Dr.; Van 100. Yıl Üniversitesi

Fotoğraflar: Şevket Alp

Kaynaklar

Kruessmann, G. The Complete Book of Roses, Timber Press, Portland, 1981.

Sherman, B. Climbing Rose, Cambridge University Press, 2019: 184-191.