Pünk (Mentha longifolia [L.] L.), bahçelerde yaygın görülen, güçlü-keskin nane kokusu ve tadı olan çok yıllık bitkidir. Antik dönem kültürlerinden itibaren, kullanımına dair çeşitli kayıtlar bulunmaktadır. Taze ya da kuru halde tüketilen bitki, iştah açıcı olarak kabul edilir ve lezzet vermek üzere yemeklere katılır; ayrıca çayı da yapılır. Dünyada yaygın bulunan türler arasında yer alan bitki, yazın kuruyan sulak yerlerde, nemli çayırlarda doğal halde yetişir. İngiltere - İrlanda hariç, Avrupa kıtasının hemen her yerinde; Asya'nın batı ve orta bölgeleri ile Afrika'nın kuzey ve güney bölgelerinde yayılış gösterir. Ülkemizde, Anadolu'nun batı, güney, kuzey bölgelerinde yaygındır.

Pünk (Mentha longifolia [L.] L.), Ballıbabagiller (Lamiaceae) familyasının önemli cinsi olan nane (Mentha sp.) kapsamında bir türdür. Türün bilinen üç varyetesi vardır:

• Pünk (Mentha longifolia subsp. longifolia)
• İt nanesi (Mentha longifolia subsp. noeana [Briq.] Briq.)
• Dere nanesi (Mentha longifolia subsp. typhoides [Briq.] Harley.)

Birçok nane türü gibi suyu seven pünk bitkisi, sulak yerlerde 0,5-1 m yüksekliğe kadar boylanabilir; kurak koşullarda ise daha kısa kalır. Bitkinin, kısa ve çok dallı olan gövdesi, dik veya yatık durumdadır. Beyazımsı renkli olan gövde, yumuşak tüylerle kaplıdır.

Yaprakları, gövdede karşılıklı çapraz çiftler halinde bulunur. Dar eliptik şekilde, tabana doğru giderek daralan yapraklar; 5-10 cm uzunluğunda, 1,5-3 cm genişliğinde, kenarları dişli, sapsız ve yoğun olarak uzun-beyazımsı tüylerle kaplıdır. Açık-koyu yeşilden, grinin tonlarına kadar farklı renklerde olan yaprakların epidermal bezeleri, karakteristik güzel koku yayar.

Çiçekleri, dalların uç kısımlarında bulunur ve 3-5 mm uzunluğundadır. Erselik yapıda olan ve çok açan çiçekler, uzun başak görünümünde, pembe, morumsu veya beyaz renklidir. Taç yapraklar, iki dudaklı ve eşit sayılabilecek dört lopludur. Stamenler, dört adet ve hemen hemen eşittir. Çiçeklenme dönemi, ekolojik koşullara bağlı olarak, ilkbahardan sonbahar sonuna kadar devam eder.

Meyveleri, fındıksı tipte, basit meyvedir ve tek tohum taşır.

Yetiştirilmesi

Pünk, diğer nane türleri ve çeşitleri ile aynı özelliklerin bulunduğu koşullarda sağlıklı yetişir. Yarı gölge-tam güneşli ve sulak ortamlar, gelişimi için uygundur. Dayanıklı bitkidir ve hemen her türlü toprakta yetişebilir. Özellikle kireci az, besin değeri yüksek olan, humuslu, kumlu süzek toprakları sever. Organik maddeler açısından zengin ve düzenli sulanan topraklarda, hızla yeni kümeler oluşturur.

Büyümeyi teşvik etmek için, bitkinin sık sık budanmasında yarar vardır. Ancak, kontrol edilmezse bahçelerde istilacı bitki haline gelebilir. Kompost bakımından zengin topraklarda, yayılmasını kontrol edebilmek amacıyla her yıl veya iki yılda bir köklerinden ayrılarak, farklı alanlara nakledilmelidir. Yer değişikliği sırasında bitki, köklü haliyle alınarak başka yerlere aktarılabilir.

Doğal ortamında, topraktan aldığı besin maddesini kullanan bitkinin kuruyup yere düşen yaprakları, solucan ve bakteriler tarafından gübreye dönüştürülür ve böylece tekrar yaşam döngüsüne katılması sağlanır. Ancak, kültür ortamında yetiştirilen bitkilerde, yapraklar dökülmeden toplandığından, toprağa gereken katkı sağlanamaz ve döngü bozulur. Bu nedenle, zaman içinde besin maddesi bakımımdan zayıflayan toprakta, verimliliğin sürdürülmesini sağlamak için, organik maddelerle takviye edilmesinde yarar vardır.

Çoğaltılması

En etkili çoğaltma yöntemlerinden biri, kökten ayırma yöntemidir. Uygulamada, bitkinin canlı-güçlü dalları, kökleriyle beraber ayrılarak alınır ve yeni yerine dikilir. Bu yöntemde, hem bitkinin tutma ihtimali daha yüksektir, hem de aktarılması kolaydır.

Çoğaltmada uygulanan diğer yöntem, büyümekte olan genç sürgünlerden alınan yeşil çeliklerin, köklendirme ortamında veya suda köklendirilmesidir. Bu yöntem, yıl boyunca her zaman uygulanabilir.

Bitkinin tohumla çoğaltılması, daha az kullanılan yöntemdir. Bu yöntemde tohumlar, toprağın geçirgen olduğu, tam güneşli veya kısmen gölge ortamda ekilir. İlk günlerde genç bitkilerin, kademeli olarak tam güneşe alıştırılması gerekir. Yöntem, don riskinin tamamen geçtiği ilkbahardan, yaz başına kadar uygulanabilir. Uygun yer ve doğru koşulların sağlanması halinde, yetiştirilen bitkiler birkaç yıl dayanır.

Önemi

Pünk, yetişme ortamındaki kısıtlı ve zor koşullara dirençli; olumsuz iklim şartlarına dayanıklı, çok yıllık bitkidir. Bitki, ilkbaharda yaşanan erken donlara dayanır ve gelişim sürecine oldukça erken başlar. Rizomlu yapısı sebebiyle, herhangi bir ek çaba gerekmeden, dikildiği yerlerde kolayca yayılır. Bu yüzden, ekim-dikim planı yaparken, öncelikle yer seçimine dikkat edilmeli; bitkinin yayıldığında sorun olmayacak yerler seçilmelidir.

Bahçe tanziminde, yayılımını sınırlamak ve istenmeyen yerlerde yayılmasını engellemek amacıyla, toprak içine ayırıcı plastikler yerleştirilebilir ya da bordür uygulaması ile bitki yataklarının önceden tespit edilmesi sağlanabilir. Sorun olduğunda ise saksılı bitki olarak bahçedeki yerini alabilir.

Pünk bitkisi, sebze bahçelerinin yanısıra, çiçek tarhlarında da kendine yer bulabilir ve dikilecek bitkiler listesine eklenebilir. Etkili tonlarda açan pembe-mor renkli çiçekleriyle dikkat çeker. Ayrıca, uzayan dallarının dik durmak yerine, hafif sarkık-sallantılı olması, bulunduğu ortama doğallık katar.

Yetiştiği yerde, bahçenin uzun süre çiçekli kalmasını sağlayan bitki, yaydığı keskin koku nedeniyle sivrisineklerin uzaklaşmasına yol açar. Aynı zamanda, kelebeklerin de ilgisini çekerek, doğal ortam oluşmasına katkı sağlamış olur. Pünk, evrensel tasarım ilkeleri bağlamında değerlendirildiğinde; görme duyusuna yönelen estetik özelliklerinin yanısıra, koku duyusuna yönelik özelliklere de sahip olması sebebiyle önem kazanır ve bahçe tasarımlarında tercih edilir.

Yapraklarının güçlü kokusuyla, baharat bitkisi olarak yemeklere katılan bitki, Van yöresinin geleneksel "ayranaşı" çorbasının da vazgeçilmez baharatıdır. Özellikle çiçeklenme döneminde toplanan taze yaprakları, gerek taze haliyle gerekse kurutulduktan sonra kullanılmakta ve çayı da yapılmaktadır. Tıbbi amaçla da kullanılan bitki, tıbbi-aromatik bahçelerde kolayca yer bulabilir. Bitkinin uzun saplı çiçeklerinden, çiçekçilikte buket ve çelenk hazırlanmasında yararlanılır.

Çoğu yerde bulunan ve yetiştirilmesi-hasadı kolay olan pünk, tüm bu özellikleriyle giderek daha çok sevilen, benimsenen ve kullanılan bir bahçe bitkisi olmaktadır.

Yarpuz
(Mentha pulegium L.)

Yarpuz (Mentha pulegium L.), Van ve çevresinde görülen, nane (Mentha sp.) cinsi kapsamındaki türlerden biridir. Diğer nane çeşitleriyle benzer özelliklere sahiptir. Eski Yunan döneminden günümüze kadar, yaygın kullanımı bilinmektedir.

Ülkemizde yarpuz adıyla tanınan bu tür, Yunanca "fliskuni" sözcüğünden hareketle, "filiskin" adıyla da bilinir. Onbirinci yüzyılda Kâşgarlı Mahmut'un yazdığı, "Dîvânu Lugâti't-Türk" adlı eserde; "yarpuz" adıyla kaydedilmiş ve "güzel kokulu bir ot, kır nanesi" olarak tanımlanmıştır.

Türkiye, Avrupa, Kuzey Afrika ve Asya’nın doğusunda doğal olarak yetişir. Yaşam alanı, nemli çayırlar ve su kenarlarıdır. Az kireçli, humuslu, kumlu, balçık topraklarda sağlıklı yetişir.

Yaklaşık 10-40 cm boylanabilen, yatık-dik duruşlu, çokyıllık otsu bitkidir. Yaprakları, dar eliptik yarı dairemsi biçimde, 2-3 cm uzunlukta, belli belirsiz dişlidir. Çiçekleri, leylak rengi açar. Çiçeklenme dönemi, yaz mevsimidir. Meyveleri kahverengi, tek tohumludur.

Keskin kokusuyla tercih edilen bitki, ülkemizde çok geniş alanda yetişmekte-yetiştirilmekte ve kullanılmaktadır. Yatık büyümesinden dolayı, yer örtücü olarak da değerlendirilir. Tek tür halinde veya çim tohumlarıyla karışık halde yetiştirilebilir. Alanda, diğer nane türleri gibi doğal görünüm oluşturur.