NGBB’nin Katranağaçları

Ormanların görkemli görünüme sahip, önemli türü olan katranağacı (Cedrus sp.); tarihsel dönemlerden günümüze uzanan varlığı, birçok alanda insanlığa sunduğu yararları ve gündelik yaşama yansıyan kültürel boyutuyla, yaşadığı yerlerin toplumlarında derin izler bırakmıştır. Kutsal kitaplar ve tarihi kayıtlarda, çeşitli özellikleriyle anılan ve odununun-katranının hoş kokusuyla bilinen, değerli bir ağaçtır. Türkiye’de 'sedir', 'toros sediri', 'gamalak', 'hamalak', 'lübnan sediri', 'yavşan sediri' gibi adlarla da bilinir. Katranağacı (Cedrus sp.) cinsi, çamgiller (Pinaceae) ailesinin üyesidir. Bu cinsin türleri, genç yaşlarda piramidal, ileri yaşlarda ise geniş tepeli olan ve uzun boylara ulaşan, herdem yeşil ağaçlardır. Dalları genellikle gövdeye dik uzar; bazı türlerde ise dalları yukarı doğru gövdeye paralel uzayan örnekler görülür. Gövde, boylamasına derin çatlaklı; gövde kabuğu, koyu gri renklidir.

Katranağacının sürgünleri, genellikle koyu ya da açık gri renklidir. Uzun sürgünleri üzerinde, kısa sürgünler de bulunur. Uzun sürgünlerin yaprakları, tek tek çıkar; kısa sürgünlerde, 10-50 yaprak bulunur. Yaprakları, iğne yaprak tipinde, üç köşeli ve sivri uçludur. İğne yapraklar, açık-koyu tonlarda mavi ya da sarımsı yeşil renklidir.

Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde bulunur. Erkek çiçekleri, kısa sürgünler üzerinde, dik durumda bulunur. Kozalakçıklar halinde, 3-5 cm boyunda ve sarı renkli olan erkek çiçekler, sonbaharda olgunlaşır.

Dişi çiçekleri, fıçı biçiminde ve kozalak halinde; olgunlaştığında 5-14 cm boyunda ve 3-7 cm enindedir. Olgunlaşan kozalaklar dik durumda bulunur ve daha sonra dağılır. Kozalak pulları kahverengi ve dış yüzeyi ipeksi tüylüdür.

Katranağacı türlerinin genel olarak yayılış gösterdiği yerler; Kuzey Afrika’da Cezayir ve Fas, Atlas Dağları, Kıbrıs, Türkiye, Suriye, Himalaya Dağları. Bu yerlerde yayılan üç türü bulunur:

• Atlas sediri (Cedrus atlantica [Endl.] Manetti ex Carrière)
• Himalaya sediri (Cedrus deodara [Roxb. ex D.Don] G.Don)
• Katranağacı (Cedrus libani A.Rich.)

Türkiye’de doğal olarak yetişen tek tür, katranağacı (Cedrus libani A.Rich.)'dır. Bu türün yayılış yerleri; Muğla’dan Kahramanmaraş’a kadar Toros Dağları ile yerel olarak Tokat’ta Erbaa ve Niksar çevresidir. Ayrıca tüm türler, park ve bahçelerde süs bitkisi olarak yetiştirilir.

NGBB’de bulunan sedir türlerinin tanıtım bilgileri aşağıdadır.

Atlas sediri
(Cedrus atlantica [Endl.] Manetti ex Carrière)

Yaklaşık 40 metreye kadar boylanabilen, herdem yeşil, iğne yapraklı ağaçtır. Genç yaşlarda piramidal formdayken, ileri yaşlarda geniş tepeli form edinir.

Cezayir'de, Fas’da ve Atlas Dağları üzerinde, doğal olarak yetişir. Türkiye’de, park ve bahçelerde, süs bitkisi olarak yaygın biçimde yetiştirilmektedir.

Atlas sedirinin gövdesi, gri renklidir. Gövde kabuğu, gençlik döneminde düz, ileri yaşlarda boyuna derin çatlaklıdır.

Kısa sürgünleri, uzun sürgünlerin üzerinde bulunur. Kısa sürgünlerde, 20-30 yaprak vardır.

Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağacın farklı dallarında yer alır. Çiçekler, sonbaharda olgunlaşır.

Erkek çiçekler, kısa sürgünler üzerinde, dik kozalakçıklar halinde bulunur. Kozalakçıklar, 3-4 cm boyunda ve sarı renklidir.

Dişi çiçekler, fıçı biçiminde ve dik kozalaklar halinde bulunur. Tazeyken pembe-yeşil renkli olan kozalaklar, olgunlaşınca kahverengiye dönüşür. Olgunlaştıklarında, 5-7 cm boyunda ve 3-4 cm enindedir. Olgunlaşan kozalaklar, dik durur ve zamanla dağılır. Kozalak pulları, kahverengi ve dış yüzeyi ipeksi tüylüdür.

Ağacın tohumları kanatlıdır.

Himalaya sediri
(Cedrus deodara [Roxb. ex D.Don] G.Don)

Yaklaşık 50 metreye kadar boylanabilen, herdem yeşil, iğne yapraklı ağaçtır. Genç yaşlarda piramidal formdayken, ileri yaşlarda geniş tepeli form edinir.

Himalayalar, Belucistan ve Afganistan’da doğal olarak yetişir. Türkiye’de, park ve bahçelerde, süs bitkisi olarak yaygın biçimde yetiştirilmektedir.

Himalaya sedirinin gövdesi, gri renklidir. Gövde kabuğu, gençlik döneminde düz, ileri yaşlarda boyuna derin çatlaklıdır.

Yaprakları, uzun sürgünlerde tek tek bulunur. Kısa sürgünlerde ise 10-50 yaprağın bulunduğu demetler halindedir. İğne yaprakları, 5 santimetreye yakın uzunluktadır. Bu özelliğiyle, diğerlerine göre yaprak boyu en uzun olan sedir türüdür.

Erkek ve dişi çiçekleri aynı ağaç üzerinde bulunur. Erkek çiçekler, kısa sürgünler üzerinde, kozalakçıklar halinde, dik durumdadır. Erkek kozalakçıklar, sarı renklidir ve sonbaharda olgunlaşır.

Dişi çiçekler, fıçı biçiminde ve dik kozalaklar halinde bulunur. Taze haldeyken açık mavi-yeşil renkli olan kozalaklar, olgunlaştığında açık kahverengiye dönüşür ve zamanla dağılır. Kozalak pulları, kahverengi ve dış yüzeyi ipeksi tüylüdür.

Ağacın tohumları kanatlıdır.

Katranağacı
(Cedrus libani A.Rich.)

Yaklaşık 50 metreye kadar boylanabilen, herdem yeşil, iğne yapraklı ağaçtır. Genç yaşlarda piramidal formdayken, ileri yaşlarda geniş tepeli form edinir.

Türkiye, Suriye, Lübnan ve Kıbrıs’da doğal olarak yetişir. Dünyada en geniş yayılışı, Türkiye’de görülür. Toros Dağları üzerinde, 800-2200 m yükseltide yaygındır. Ayrıca, yerel olarak Tokat’ın Niksar ile Erbaa ilçelerinde doğal halde yetişmektedir.

Katranağacının gövdesi, gençlik döneminde açık gri renkli ve pürüzsüzken, ileri yaşlarda koyu gri renkli ve boyuna derin çatlaklıdır.

Yaprakları, uzun sürgünlerde tek tek, kısa sürgünlerde ise demetler halinde bulunur.

Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde yer alır. Erkek çiçekler, kısa sürgünler üzerinde, kozalakçıklar halinde, dik durumdadır. Önceleri, açık yeşil renkli olan kozalakçıklar, olgunlaştığında koyu sarı renkli olur. Erkek çiçekler, temmuz ayında oluşmaya başlar; sonbaharda da olgunlaşmasını tamamlar.

Dişi çiçekler, fıçı biçiminde ve kısa saplı dik kozalaklar halinde bulunur. Taze haldeyken pembe-yeşil renkli olan kozalaklar, olgunlaştığında kahverengiye dönüşür ve zamanla dağılır. Kozalak pulları, kahverengi ve dış yüzeyi ipeksi tüylüdür.

Ağacın tohumları kanatlıdır.

Kaynaklar

Akkemik, Ünal (ed.) Türkiye’nin Bütün Ağaçları ve Çalıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020.
Başer, K.H.C. "Sedir Yağı (Cedri aetheroleum)", Bağbahçe, 87 (2020): 30-32.
Mamıkoğlu, N.G. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları, NTV Yayınları, İstanbul, 2007.
Mataracı, Tuğrul "Katran Ağacı; Toros Sediri/Lübnan Sediri (Cedrus libani)", Bağbahçe, 16 (2008): 24-26.
Mataracı, Tuğrul "Anadolu Topraklarından Ayrılışının 109. Yılında 'Çiçekçi Alman'ın Sedirleri",Bağbahçe, 22
(2009): 26-29.