NGBB’nin Günlükağaçları

Günlükağacı (Liquidambar sp.), günlükağacıgiller (Altingiaceae) ailesinin üyesidir. Kışın yapraklarını döken ağaç, yaklaşık 30-40 metreye kadar boylanır. Gövdesinde, yapraklarında, çiçeklerinde, balsam kanalları bulunur. Ağaçtan elde edilen balsamı, geçmişte parfüm ve ilaç olarak kullanılmış; özellikle Akdeniz ticaretinde önemli yer edinmiştir. Yaprakları loplu, yeşil renkli, ince-uzun saplı ve kenarları ince dişlidir. Yaprak ayası, elsi (palmat) ya da ağsı damarlıdır. Elsi damarlanan yaprakları, genelde 3-7 loplu; bazı örneklerde, daha çok lopludur. Çiçekleri, küre şeklinde, bir cinsli, bir evciklidir. Erkek çiçek kurulları, küre ya da silindirik şekilde ve saplıdır. Dişi çiçek kurulları, 3-50 çiçeğin bir araya gelmesiyle oluşur. Dişi çiçek kurulları, uzun saplı ve başçık şeklindedir. Önce yeşil renkli, sonra kırmızı renkli olan çiçekler, olgunlaştığında grimsi yeşil renkli ve dikenli kozalak biçimindedir. Çiçeklenme dönemi, mart-nisan aylarıdır. Meyveleri, sap ucunda aşağı doğru sarkık, odunsu ve kapsül biçimindedir. Tohumları çok küçük, kanatlı ve koyu kahverengidir. Günlükağacı, Asya’nın batısı ve Kuzey Amerika’nın ılıman bölgeleri ile Asya ve Meksika’nın subtropikal iklim koşullarına sahip, yüksek dağlık bölgelerinde yayılış gösterir. Ülkemizde doğal olarak yetişen tek tür, günlükağacı (Liquidambar orientalis Mill.) türüdür ve Muğla, Aydın, Denizli, Burdur, Antalya yöresinde yayılış gösterir. NGBB’de bulunan iki günlükağacı türü ve tanıtım bilgileri aşağıdadır.

Günlükağacı
(Liquidambar orientalis Mill.)

Yaklaşık 35 metreye kadar boylanabilen, kışın yaprağını döken ağaçtır.

Güneybatı Anadolu’da, Marmaris, Köyceğiz, Dalaman, Fethiye çevresinde; taban suyunun bol olduğu arazide ve tepeliklerde, doğal olarak yetişir. Park ve bahçelerde, dekoratif görünümü nedeniyle tercih edilir. Odunu güzel kokuludur. Yaralandığı yerlerinden salgıladığı hoş kokulu balsam, ilaç ve parfümeri endüstrisinde kullanılır.

Gövdesi, gri kahverengidir ve 60-70 cm'ye kadar çap yapabilir. Gövde kabuğu, genç yaşlarda çatlaksız, ileri yaşlarda düzensiz ve dikine çatlaklıdır.

Sürgünleri, gençlik döneminde yeşilimtırak renkli iken, ileri yaşlarda kırmızımsı kahverengiye döner. Parlak ve çıplak olan sürgünlerin üzerinde, lentiseller bulunur.

Yaprakları, üst yüzünde mat yeşil, alt yüzünde açık yeşil renkli; her iki yüz de çıplaktır. Yapraklar, 6-10 cm boyunda, 8-16 cm genişliğinde; üç-beş derin loplu, lopların ucu sivri ya da küttür. Yaprakların tabanı yuvarlak ya da girintili, kenarları ince ve düzenli dişlidir. Yaprak sapı, ince ve 10-12 cm uzunluğundadır. Yapraklar sonbaharda, parlak koyu sarı renk alır.

Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde bulunur. Yapraklanmayla birlikte açan erkek çiçekler, açık yeşil renkli ve sarkık kurullar oluşturur. Kurullar, bir sapın ucunda, 3-4 cm uzunluğunda ve loplu demetler halinde bulunur. Demetleri örten, siyaha yakın koyu kahverengi zar, tüylerle örtülüdür ve sonrasında düşer. Yaklaşık 3-5 cm boyundaki sapın ucunda bulunan dişi çiçekler, 4-7 mm çapındadır ve pembe kürecikler oluşturur.

Çiçek açma zamanı, mart-nisan aylarıdır.

Meyve topluluğu, gençlik döneminde yeşil renkli iken, olgunlaştığında kahverengiye döner ve üzeri batmayan dikenlidir. Uzunca bir sapın ucunda, aşağı sarkık duran meyveler, küre biçiminde ve 2-3 cm çapındadır. Meyveler olgunlaşınca dağılmaz; kapsüller açılır ve kanatlı tohumlar ortaya çıkar. Meyveler, kışı hatta sonraki yazı da ağaçta asılı olarak geçirir.

Amerikangünlüğü
(Liquidambar styraciflua L.)

Yaklaşık 40-45 metreye kadar boylanabilen, dolgun ve düzgün gövdeli, kışın yaprağını döken ağaçtır.

Kuzey Amerika’nın doğu sahillerinde, doğal olarak yetişir ve bölgenin önemli orman ağaçlarındandır.

Amerika dışında birçok ülkede olduğu gibi, Türkiye’de de yetiştirilen tür, özellikle sonbahardaki güzel görünümü nedeniyle, park ve bahçelerin beğenilen dekoratif ağaçlarındandır. Yapısında bulunan tarçın asidinden dolayı, güzel koku veren odunu değerlidir ve birçok alanda kullanılmaktadır.

Gövde kabuğu, derin çatlaklı ve gri renklidir. Genellikle, kalın mantar tabakasıyla örtülüdür. Sürgünleri, kırmızı-kahverengidir.

Yaprakları, 10-18 cm uzunluğunda, 10-22 cm genişliğinde ve beş-yedi lopludur. Derin olan loplar, üçgenimsi biçimde, sivri uçlu ve kenarları keskin dişlidir. Yaprakların üst yüzü parlak yeşil renkli, alt yüzü soluk renklidir. Sonbaharda, turuncu-kırmızı renklere dönüşürler. Yüzeyleri tüysüz olan yapraklarda, ana damarların birleşim noktalarında tüy demetleri bulunur. Yaprak sapı, 3-15 cm uzunluğundadır.

Erkek ve dişi çiçekleri, aynı ağaç üzerinde bulunur. Erkek çiçekler, ilkbaharda yapraklanmayla birlikte ortaya çıkar ve yeşil renkli dik salkımlar oluşturur. Dişi çiçekler, çapı 1 cm olan küre biçiminde ve uzun saplıdır.

Meyveleri, küre biçiminde ve 2-4 cm çapındadır. Önceleri yeşil renkli olan meyveler, olgunlaştığında kahverengiye dönüşür ve batmayan dikenlerle kaplanır. Meyveler olgun haldeyken açılan kapsüllerden, boyu 2-3 mm olan kanatlı tohumlar dökülür. Meyve kurulları, kış geldiğinde de ağacın üzerinde kalmaya devam eder.

Kaynaklar

Akkemik, Ünal (ed.) Türkiye’nin Bütün Ağaçları ve Çalıları, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 2020.
Mamıkoğlu, N.G. Türkiye’nin Ağaçları ve Çalıları, NTV Yayınları, İstanbul, 2007.