Acemborusu
(Campsis radicans [L.] Bureau.)
Katalpagiller (Bignoniaceae) ailesinden, sarılıcı-tırmanıcı, odunlu bitkidir. Genelde ormanlık alanlar, nehir kıyıları, yol kenarları, çalılıklar ve benzeri çeşitli habitatlarda doğal olarak yetişir. Acemborusu (Campsis sp.) cinsinin türleri, boru şeklinde, parlak turuncu-kırmızı renkli, gösterişli çiçekleriyle bilinir. Uzun yıllar sadece botanik bahçelerinde ve arboretumlarda görülen bitki, günümüzde yaygın biçimde üretilip yetiştirilmektedir. Nispeten az bakım istemesi, farklı toprak çeşitlerine uyum göstermesi, sık budama ve gübreleme gerektirmemesi nedeniyle, çevre düzenlemesinde tercih edilir. Uygun bakım faaliyetleri sonucunda açan, çarpıcı renklerdeki çiçekleriyle dikildiği alanı süsler ve canlılık katar. Çiçeklerinin parlak turuncu-kırmızı rengi ve yeşil yaprakların zarif birlikteliği, farklı kombinasyonlar oluşturmaya uygundur. Süs bitkisi olarak yaygın yetiştirilen acemborusu bitkisinin farklı tür ve çeşitleri vardır.
Campsis grandiflora [Thunb.] K.Schum.
Kökeni Çin olan tür, "Campsis chinensis [Lam.] Voss" ile eşanlamlıdır. Yayılış alanı, Çin'den Japonya'ya kadar uzanır. Bitki, 7-9 yaprakçıklı ve yapraçıkların alt kısmı her zaman tüysüzdür. Çiçekleri, büyük ve turuncu-kırmızı renklidir.
Campsis x tagliabuana (Vis.) Rehd.
"Campsis radicans" ve "Campsis grandiflora" melezidir. Genellikle daha az tırmanma eğilimine sahiptir ve çalımsı büyüme davranışı gösterir. Yaklaşık 7-11 yaprakçıklı ve alt yüzü tüylüdür. Çiçekleri, gevşek salkım şeklindedir. Taç yaprakları, 5-6 cm genişliğinde ve dışı turuncu, içi kırmızı renklidir. İri ve gösterişli çiçekleriyle bilinen türün yaygın bilinen iki çeşidi vardır.
Campsis x tagliabuana (Vis.) Rehd. 'Indian Summer'
"Campsis radicans" ve "Campsis grandiflora" melezidir. Güçlü büyüyen bu çeşit, iri, gösterişli ve turuncu-kırmızı renkli çiçekleriyle bilinir.
Campsis x tagliabuana (Vis.) Rehd. 'Summer Jazz'
"Campsis radicans" ve "Campsis grandiflora" melezidir. Dekoratif görünümlü çiçekleri kadar, yaprakları da çekici görünümdedir. Dayanıklı yapıda olan bu çeşit, küçük bahçeler ve saksılar için de uygundur.
Acemborusu, 10-20 metre boylanabilen, odunsu yapıda, kuvvetli bir bitkidir. Yapışkan kökleri olan ve tırmanmaya çok uygun gelişim gösteren bitki, destek için ağaçları, çitleri ve benzeri yapıları kullanabilir. Kış koşullarına dayanıklı olduğundan, ılıman ve soğuk iklim bölgelerinde daha çok tercih edilmektedir.
Yaprakları, bileşik yapıda, gövde üzerinde karşılıklı (opsit), birbirine zıt düzendedir. Genelde, 9-11 yaprakçık bulunur. Yaprakçıklar, oval biçimde, 3-6 cm uzunluğunda, kenarları çentikli ve önceleri zümrüt yeşili renginde iken, sonra koyu yeşil renkli olur.
Acemborusunun en belirgin özelliği, trompet şeklinde, büyük ve gözalıcı renklerde açan çiçekleridir. Dalların uçlarında, 4-12 bireyli kümeler halinde yer alan çiçekler, tek evciklidir. Uzunluğu en çok 9 cm, çapı ise 5 cm olabilen çiçekler, genellikle parlak turuncu veya kırmızı renklidir; sarı veya pembe renkli çeşitleri de bulunmaktadır.
Bitkinin çiçeklenme dönemi, haziran-eylül aylarındadır. Sıcak havaların ardından başlayan çiçeklenme, birkaç ay boyunca devam eder. Çiçekler, sinek kuşları için değerli besin kaynağıdır; arılar da nektar ve polenleri için ziyaret eder.
Çiçeklenme sonrasında oluşan, 10-30 cm uzunluğundaki ince-uzun baklalar, çok sayıda küçük tohum içerir.
İklim İsteği
Acemborusu, çeşitli iklim koşullarında gelişebilen, soğuk kışlara ve sıcak yazlara uyum gösteren, kuvvetli-dayanıklı bitkidir. Yazların sıcak, kışların ılıman geçtiği bölgelerde sağlıklı gelişim gösterir. Özellikle Akdeniz bölgesinde, bol ve yoğun çiçeklenme yapar.
Dikildiği yerde sağlıklı büyüme ve çok çiçeklenme için, tam güneşli koşulları tercih eder; bu da bitkinin, günde en az 6-8 saat doğrudan güneş ışığı alması anlamına gelir. Sınırlı gölgelenme bile, çiçeklenmeyi etkiler.
Kışın yoğun, durgun, nemli havalara uyumu azdır. Hem kurak hem de ara sıra şiddetli yağmur yağan ortamlara uyumludur; ama orta düzeyde nemli bölgeleri daha fazla tercih eder. Çok soğuk ya da çok sıcak iklim koşullarında, çiçeklenme performansı zayıflar. Kışın aşırı soğuklarda, bitkinin üst kısmı ölse de ilkbaharda yeniden canlanabilir.
Toprak İsteği ve Gübreleme
Acemborusu, kumlu, tınlı, killi topraklar dâhil olmak üzere, farklı toprak çeşitlerine uyumludur. Genelde, kum-silt-kil oranı dengeli olan tınlı topraklar ideal kabul edilir. Çünkü bu yapıdaki toprak, hem besin maddeleri açısından yeterlidir, hem de nemlilik ve geçirgenlik bakımından uygun ortam sağlar.
Bitkinin sağlıklı gelişimi için, orta derecede verimli, geçirgen topraklar yeterli olur. Dikim toprağına bir miktar organik madde veya kompost katılması yararlıdır. Kök çürümesine yol açabileceğinden, suya doymuş veya aşırı ıslak toprağa uyum gösteremez. Genellikle pH seviyesi çeşitli değerlerde olan topraklarda gelişebilir; ancak, pH değerinin 6,0-7,5 olduğu hafif asidik-hafif alkali topraklar idealdir.
Dikim aşamasında, toprağı değiştirmek ve organik madde-kompost ilave etmek, toprak yapısını ve verimliliğini iyileştirir. Genelde fazla gübrelemeye ihtiyaç duymazsa da; bitkinin sağlıklı büyümesini teşvik etmek amacıyla, erken ilkbaharda, dengeli ve yavaş salınan gübreleme uygulaması tavsiye edilir.
Tabanda malçlama uygulaması, toprağın neminin-sıcaklığının korunmasını ve oluşan dengeli halin sürdürülmesini sağlar; ayrıca yabani otların bastırılmasına da yardımcı olur. Talaş veya saman gibi organik malzeme de malçlama için uygundur.
Dikim
Bitkinin dikileceği yerin seçiminde, güçlü tırmanıcı özelliği göz önüne alınarak, büyüyüp yayılabileceği sağlam kafes, pergola, çit gibi bir destek yapısının bulunduğu alanda dikilmelidir. Büyüdükçe ağırlaşacak bitki için, sağlam destek sistemi önemlidir.
Dikim için uygun zaman, ilkbahar veya toprağın ısındığı ve don tehlikesinin geçtiği yaz başıdır. İklimin uygun olduğu yerlerde, kış aylarında kök sisteminin toprağa tutunmasını sağlamak üzere sonbahar dikimi yapılabilir.
Bitki, güçlü şekilde büyüyebilir ve yayılmak için alana ihtiyaç duyabilir; bu sebeple birbirinden yaklaşık 3-4 m aralıklı dikilmelidir. Dikim çukuru, kök aksamının iki katı genişliğinde ve derinliğinde hazırlanır. Sonrasında bitkiler hemen ve iyice sulanmalıdır.
Sonraki süreçte, bitkinin toprağa yerleşmesi ve çiçeklenmenin bol miktarda gerçekleşmesi, bir veya iki yıl sürebilir. Ardından bitki, trompet şeklinde ve parlak turuncu renkli çiçeklerden oluşan çarpıcı görünümüne kavuşur.
Acemborusu dayanıklı bitkidir; genelde hastalıklara ve zararlılara eğilimli değildir. Ancak yaprak bitlerine, unlu böceklere, pul böceklere karşı dikkatli olunmalıdır. Yüksek nemli yerlerde, bazen külleme sorunu yaşanabilir; bu nedenle doğru budama ile dallar arasında hava dolaşımı sağlanmalıdır.
Sulama
Dikim döneminde kök sisteminin güçlenmesi için, ilk yıl boyunca düzenli sulama uygulanır. Özellikle yaz aylarında, haftada bir kez bol sulama gerekir. Bitkinin derin kök gelişimini teşvik etmek için, tabanı etrafındaki toprak iyice ıslatılmalıdır.
Toprağa tutunduktan sonra susuzluğa dayanıklı hale gelir. Ancak, ilk büyüme mevsimi boyunca düzenli sulanmalıdır. Sonraki süreçte, doğal yağışlara bırakılabilir.
Olgun döneminde kuraklığa daha dayanıklıdır; yine de uzun süreli kuraklıkta, ara sıra bol sulama yararlıdır. Genellikle toprak gözle görülür derecede kuruduğunda, iki üç haftada bir sulanmalıdır. Sık sık ve sığ sulama yerine, yavaş ve derin sulama daha faydalıdır.
Sulama ihtiyacının, yerel iklim koşulları, toprak tipi, bitkinin yaşı ve büyüklüğü gibi bazı faktörlere bağlı olarak değişebileceği gözönüne alınmalıdır. Amaç, aşırı sulama yapılmadan, toprak nemini tutarlı biçimde korumaktır.
Suya ne zaman ihtiyaç duyduğunu belirlemek için, toprağın daima gözlenmesi ve sulama programının buna göre ayarlanması gerekir. Kök çürümesine ve diğer sorunlara yol açabilecek su birikintisini önlemek için, toprağın geçirgenliği iyi olmalıdır.
Kapta yetiştirme yapılıyorsa, kapların yerden daha hızlı kuruma eğilimi olduğundan, daha sık sulama gerekir. Saksıdaki nem seviyesi düzenli olarak kontrol edilmeli ve toprak yüzeyi yaklaşık 5 cm kuruduğunda sulama yapılmalıdır.
Budama
Budama işlemi, bitkinin boyutunu-biçimini-formunu kontrol etmek, büyümesini yönetmek, su ihtiyacını düzenlemek ve sağlıklı gelişiminin sürdürülebilirliğini sağlamak için gereklidir. Bitki, hızlı ve güçlü büyüdüğü dönemde gözetimsiz bırakılırsa istilacı tür haline gelebilir. Bu nedenle düzenli budama önemlidir.
Budama için en uygun zaman, yeni büyüme dönemi başlamadan önce, kış sonu veya ilkbahar başıdır. Uygulamada dikkat edilecek bazı hususlar vardır.
Bitki, cilt reaksiyonlarına neden olabilecek tahriş edici özsu içerdiğinden, işlem sırasında eldiven ve uzun kollu giyinmek sağlık açısından önemlidir.
Öncelikle, kırılgan görünümü ve solmuş renkleriyle kolayca farkedilen ölü-kuru-hasarlı dallar kesilir. Bu uygulama, bitkide yoğunluğu azaltmak ve hava dolaşımını teşvik etmek için önemlidir.
Gövdeye ve ana dallara yakın sürgünler de temizlenmelidir. Böylece, dallar arasında sıkışıklık önlenir ve güneş ışığının iç kısımlara daha rahat ulaşması sağlanır. Aşırı veya istenmeyen yönlerde büyüyen dalların budanmasıyla, bitkinin aktif büyüme yönüne uygun form kazanması sağlanır.
Bitki yaz aylarında çok gelişip, diğer bitkilere veya yapılara zarar verecek ölçüde büyümüşse, yaz budaması yapılabilir. Yaz budaması, çiçeklenmenin azalmasına neden olacaktır; ancak işlemin, sağlıklı bir tomurcuğun veya yanal sürgünün hemen üzerinden kesilerek uygulanması halinde, olumsuz etki azaltılabilir.
Bitkinin boyutunu-formunu koruyup geliştirmek ve daha fazla çiçeklenmesini teşvik etmek isteniyorsa; çiçeklenme döneminden hemen sonra, yaz sonu veya sonbahar başında budama yapılmalıdır. Böylece, kıştan önce yeni sürgünlerin gelişimi teşvik edilmiş olur.
Bitki bir kafese, çite, çardağa tırmanmak üzere yönlendirilebilir. Büyüme dönemi boyunca yeni sürgünlerin, herhangi bir destek yapısına bağlanarak istenen yönde büyümesi teşvik edilir.
Doğru budama ve bakım, bitkiyi kontrol altında tutarken, sağlıklı gelişimini sağlar ve güzel çiçekleriyle görkemli görünüm oluşturmasına yardımcı olur.
Üretim
Doğal ortamda sinek kuşlarıyla tozlaşma sağlanırken, doğal ortam dışında kuşların yerini bal arıları alır. Genellikle çiçeklerin yüzde onundan azı, olgun tohum üretir. Tohumlar, soğuk iklim koşullarında nadiren çimlenebilir.
Bitkinin üretiminde yaygın uygulanan yöntem, çelikle üretimidir. Kış döneminde kök çelikleriyle ya da vejetatif olarak yeşil çeliklerle çoğaltma yapılabilir.
Tohumla Üretim
- Sonbaharda olgunlaşan tohumlar toplandıktan sonra, sert tohum kabuğunun yumuşaması için, 24 saat suda bekletilir.
- Ekim işlemi, geçirgenliği iyi olan viyollerde veya çimlendirme ortamında yapılır.
- Sağlıklı çimlenme olabilmesi için tohumlar, çapının 2-4 katı derinliğe ekilmelidir.
- Ekim işleminin ardından, toprak iyice sulanır ve sonrasında sürekli nemli tutulur.
- Tohum kapları, sıcak-güneşli yere yerleştirilir.
- Çimlenme, birkaç haftadan birkaç aya kadar sürebilir.
- Gelişimini tamamlayan fideler, hazırlanan saksılara ya da doğrudan bahçeye dikilir.
Çelikle Üretim
- İlkbahar sonu veya yaz başında, 15-20 cm boyunda olgunlaşmış yeşil çelikler alınır.
- Çeliğin, yarıdan aşağıdaki yaprakları temizlenir.
- Çeliğin alt ucu, kök gelişimini teşvik etmek için köklendirme hormonuna batırılır.
- Uygun geçirgenlikte toprakla hazırlanmış olan kaba veya doğ-rudan bahçeye dikilir.
- Dikim kabı, dolaylı güneş ışığı alan yere bırakılır.
- Toprağı sürekli nemli tutmak için düzenli sulanmalı; aşırı sulamadan kaçınmalıdır.
- Sera etkisi sağlamak için, kabın üzerinde plastik torba ile kubbemsi form oluşturulur. Bu işlem aynı zamanda, ortamdaki nemin korunmasına da yardımcı olur.
- Birkaç hafta ya da birkaç ay sonra köklenme başlar.
- Köklenmiş olan çelik, kalıcı yerine dikilebilir.
Kök Çeliğiyle Üretim
- Kış sonu-ilkbahar başında, olgun haldeki bitki uykudayken toprağı kazılır.
- Kök sistemi, dikkatli şekilde bölümlere ayrılır.
- Her bölümde, sağlıklı bir kök kısmı ve en az bir kök tomurcuğu bulunmalı.
- Ayrılan bölümler, hazırlanmış olan bahçe yatağına veya saksılara dikilir.
- Bolca sulanır ve toprağın sürekli nemli kalması sağlanır.
- Bölümler zamanla gelişerek yeni bitkilere dönüşür.
Peyzajda Kullanımı
Acemborusu bitkisinin asıl dekoratif özelliği, trompet biçimindeki çiçekleridir. Gerek çiçeklerinin ateş kırmızısı, turuncu, sarı renklerde ve canlı tonlarda oluşu; gerekse bitkinin, yaz başından sonbahara kadar uzun süre çiçekte kalması, onu peyzaj açısından cazip kılar. Bu özellikleriyle bulunduğu alana, renklilik-canlılık katar ve ortamın odak noktası haline gelir. Ayrıca, sonbaharda sarı rengin parlak tonlarına dönüşen yaprakları da tasarımda mevsimsel çeşitlilik etkisi kazandırır.
Bitkinin, genel bahçe tasarımlarında, uyum sağlayan özellikleriyle dikkate alınmasında yarar vardır. Çarpıcı çiçekleri ve kaplayıcı tırmanma alışkanlığıyla yatay-dikey ilgi alanı meydana getirmesi; istenmeyen unsurları örtme-perdeleme ve ortamda arka plan oluşturma özellikleri, önemli tercih sebebidir.
Resmi bahçelerden, daha doğal ve vahşi manzaralara kadar farklı peyzaj modellerine uyum sağlar. Tasarım alanının güzelliğini artıracak tamamlayıcı bitkilerle birarada bulunabilir. Zıt renklere ve dokulara sahip bitkilerle görsel karşıtlık oluşturabilir.
Acemborusu bitkisinin kapsamlı kök sistemi, toprağın yapısının dengeli ve dingin hale gelmesine yardımcı olur. Aynı zamanda, güçlü büyüme ve yayılma alışkanlığı göz önüne alınarak, yamaç alanlarda kullanıldığında, erozyonun kontrol altına alınmasına yardımcı olabilir.